Józef Hieronim (Josef Hieronymus) Fethke, Dr.

Tu spoczywa w Bogu ś. p. Dr. Józef Fethke [dane] R i p

Józef Fethke urodził się w Wielkich Chełmach, wówczas znajdujących się w Prusach Zachodnich i noszących nazwę Groß Chelm (nazwa kaszubska: Dużé Chełmë) w powiecie chojnickim (Kreis Conitz/Konitz, nazwa kaszubska: Chònice). Został ochrzczony w kościele katolickim jako „Joseph Hieronymus“. Jego rodzicami byli Theresia, z domu Berendt i Andreas Fethke. Ojciec od około 1848 roku był wiejskim nauczycielem w Wielkich Chełmach. Pochodził z niemieckiej rodziny ze Słupii (Steinborn) koło Debrzna (Preußisch Friedland), władał tez językiem kaszubskim. W Wielkich Chełmach, jak pisała Janina Głomska: „Funkcjonowała wtedy jedna klasa. Nauczycielem kierującym był Andrzej Fethke. Uczyło się w niej 103 dzieci katolickie. Innowierców nie było“. W miejscowości tej Józef i przynajmniej siedmioro jego rodzeństwa spędzili swoje pierwsze lata szkolne. Jedną z jego sióstr była Agata Teodora (1860-1951). To ona, wraz ze swoim mężem Izydorem (Seefried-)Gulgowskim, alias Gùlgòwsczi, w 1906 roku założyła słynne kaszubskie muzeum we Wdzydzach Kiszewskich (Sanddorf, nazwa kaszubska Wdzidzen), pierwszy skansen na terenie dzisiejszej Polski.

Józef Fethke – jak sam napisał we wstępie do swej dysertacji – „uczęszczał do gimnazjów w Chojnicach (Konitz), Pelplinie (Pelplin), Wejherowie (Neustadt Westpreußen) i w Chełmnie nad Wisłą (Culm an der Weichsel), gdzie na Wielkanoc 1889 roku złożył egzamin dojrzałości Następnie wstąpił na uniwersytet w Królewcu (Königsberg)“. W 1895 roku otrzymał dyplom lekarski. W 1897 roku zwieńczył studia medyczne rozprawą „O rzadkim przypadku kamienia nosowego“, na podstawie której otrzymał tytuł doktora medycyny, chirurgii i położnictwa. Następnie jako „praktykujący lekarz“ czynny był w Orunii (Ohra) koło Gdańska. W 1898 roku poślubił Sophię Dorotheę von Stumberg-Sychowską (1871-1948), „wirtuozerską pianistkę“. Ślub kościelny odbył się w Gdańsku Oliwie, a cywilny w Sopocie (Zoppot). Ojciec panny młodej pochodził ze Skrzeszewa na Kaszubach, gdzie prawdopodobnie żona Fethkego dorastała.

Kiedy zmarł jedyny praktykujący w Opolu polski lekarz, Aleksander Czarnowski, tutejsza mniejszość polska nakłoniła Fethkego do przeprowadzki. Fethke zamieszkał na Przedmieściu Odrzańskim, wówczas dzielnicy robotniczej i centrum życia polskiego. Małżonkowie Fethke mieli czworo dzieci. Dzieciństwo i młodość spędziły one w Opolu, wychowując się dwujęzycznie. Byli to: Jadwiga Maria nazywana „Henjo“, Stefan, Jan Kazimierz (1903-1980), ps. „Jean Forge“, polsko-niemiecki reżyser filmowy, scenarzysta i autor książek w języku esperanto oraz Edmund Józef.

Prawdopodobnie żywa obecność języka kaszubskiego w krainie dzieciństwa Józefa Fethkego skłoniła go do zainteresowania językami i dialektami. Także w opolskich czasach zajmowała go działalność Johanna Martina Schleyera, twórcy sztucznego języka, który nazwał „Volapük“ oraz esperanto. Zainteresowania te przekazał swoim dzieciom.

Około 1900 roku na Górnym Śląsku pracowało mniej więcej 50 lekarzy polskich. Jednym z nich był Józef Fethke, praktykujący od 1902 roku w Opolu. Według księgi adresowej z 1909 roku „Fethke, Josef, Dr. med., prakt. Arzt“ zamieszkiwał przy Breslauerstrasse (Wrocławskiej) 10. Jego aktywna działalność na rzecz mniejszości polskiej utrudniała mu karierę i komplikowała stosunki z niemieckimi kolegami. I tak na przykład Towarzystwo Lekarzy Okręgu Przemysłowego (Verband der Ärzte des Industriegebiets) głosiło, że polscy lekarze z Wielkopolski są wysyłani na Śląsk aby prowadzić działalność narodową wśród mniejszości polskiej i otrzymują za to wynagrodzenie. Fethke i inni lekarze w 1904 roku w oficjalnym liście zażądali udowodnienia tych twierdzeń.

W tym czasie polscy lekarze mogli prowadzić wyłącznie praktykę prywatną, nie otrzymując zleceń z niemieckiej kasy chorych. Dlatego początki życia Fethkego w Opolu były bardzo ciężkie, jego pacjentami byli głównie Polacy z okolicznych wsi, więc opłaty za porady pozwalały zaledwie na skromne utrzymanie. W 1908 roku Fethke był jednym z założycieli Towarzystwa Lekarzy Polaków na Śląsku (Verband polnischer Ärzte in Schlesien), mającym działać na rzecz poprawy sytuacji prawnej swoich członków. Sam Fethke w końcu, po intensywnych zabiegach, w 1911 roku został lekarzem kasy chorych, prawdopodobnie pomógł mu w tym fakt, ze urodził się jako obywatel niemiecki i mówił po niemiecku zupełnie bez akcentu. W 1914 roku przeniósł swą praktykę do centrum miasta, być może na Rynek 11, gdzie jego syn Jan mieszkał jeszcze w roku 1920. Podczas pierwszej wojny światowej Fethke został wcielony do niemieckiego wojska i przydzielony do szpitala wojskowego. Prawdopodobnie z uwagi na swe zasługi w 1918 roku został uhonorowany tytułem „radcy sanitarnego“. Jego pogrzeb po niespodziewanej, przedwczesnej śmierci w 1919 roku, jak pisał Andrzej Gwóźdź: „przemienił się w manifestację polskiej ludności Opola”. Niedługo później rodzina Fethke przeprowadziła się do Bydgoszczy, która w 1918 roku znalazła się w granicach odrodzonego państwa polskiego.

Ważniejsze źródła:

Bernhard Pabst, Zwischen Deutschland und Polen: Jan Fethke (1903-1980) Autor, Regisseur, Esperantist, Bonn 2003. Piotr Szarejko, Słownik lekarzy polskich, t. 1, Warszawa 1991.

Krzysztof Brożek, Polscy lekarze na Górnym Śląsku na przełomie XIX i XX w., „Medycyna Nowożytna” 8/1, s. 111-143, tu: s. 118/19 i. 125.

Andrzej Gwóźdź, Odkrywanie prowincji: z dziejów X muzy na Górnym Śląsku, Kraków 2002.

Janina Głomska, Dzieje wsi Wielkie Chełmy, s. 4; www.brusy.pl/t_pliki_/1150.doc.

Hanna Popowska-Taborska, Ewa Rzetelska-Feleszko, Georg Wenker, Fundacja Slawistyczna, Instytut Slawistyki (Polska Akademia Nauk): Dialekty kaszubskie w świetle XIX-wiecznych materiałów archiwalnych: […], Warszawa 2009, s. 121.